Upadłość konsumencka: „nowy start” i życie bez długu?

Przeczytaj także: Nowa upadłość konsumencka w kontekście pandemii koronawirusa

Przepisy dotyczące ogłoszenia upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej wprowadzono w Polsce już w 2009 roku wraz z nowelizacją ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe. Jak wskazuje sam ustawodawca, postępowanie upadłościowe wobec zadłużonego konsumenta powinno być prowadzone tak, aby umożliwić umorzenie jego zobowiązań.

Regulacja ta była wielokrotnie zmieniana i to na korzyść konsumentów (m.in. doszło do liberalizacji przesłanek umożliwiających ogłoszenie upadłości konsumentów). Co więcej w chwili, publikacji niniejszego artykułu, do podpisu Prezydenta trafiła ustawa w sposób istotny nowelizująca przepisy dotyczące upadłości konsumenckiej. Projektowane zmiany, co do zasady wejdą w życie po upływie 6 miesięcy od chwili ich publikacji w Dzienniku Ustaw i nie będą miały zastosowania do wniosków o ogłoszenie upadłości, które wpłynęły do sądów przed dniem rozpoczęciem obowiązywania nowej regulacji. Niemniej warto już teraz zasygnalizować najistotniejsze zmiany dla upadłości konsumenckiej wynikające z ustawy nowelizującej, co zostało dokonane na końcu niniejszego artykułu.

Kiedy otwiera się postępowanie upadłościowe – konsumenckie?

Postępowanie upadłościowe może być wszczęte wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej (czyli konsumenta) w przypadku, gdy stanie się ona niewypłacalna, jak i w przypadku, gdy nie zachodzą wobec niej przesłanki negatywne (konkretnie wymienione w przepisach ustawy), uniemożliwiające otwarcie postępowania. Za stan niewypłacalności uznaje się stan, gdy dłużnik nie jest w stanie spłacić swoich długów, czyli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Zapamiętać należy, że jeżeli opóźnienie w spłacie zobowiązań, przekracza 3 miesiące, można domniemywać, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych).

Kiedy sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej?

Wobec faktu, iż otwarcie postępowania upadłościowego może wiązać się dla dłużnika ze znaczną korzyścią w postaci umorzenia długów, jego otwarcie zostało obwarowane pewnymi wymogami:

1. Postępowanie upadłościowe nie zostanie otwarte, gdy dłużnik doprowadził albo zwiększył stopień swojej niewypłacalności w sposób umyślny lub na skutek rażącego niedbalstwa.
2. Wniosek zostanie oddalony także, gdy w okresie 10 lat przed jego złożeniem:
   • dłużnik korzystał już z postępowania upadłościowego i postępowanie to zostało umorzone z innych przyczyn niż na jego wniosek;
   • dłużnik dopuścił się nieuczciwego, względem wierzycieli zachowania, które skutkowało uchyleniem planu spłaty wierzycieli ustalonym w toku tego postępowania (poniżej piszemy więcej o tym, czym jest plan spłaty);
   • dłużnik, mając taki obowiązek (np. w toku prowadzenia działalności gospodarczej), wbrew przepisom ustawy nie zgłosił w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości;
   • czynność prawna dłużnika została prawomocnym wyrokiem uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli.
3. Sąd także oddali wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli w powyżej oznaczonym okresie (10 lat przed złożeniem wniosku o jego otwarcie) w stosunku do dłużnika prowadzono już postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań jak i w przypadku, gdy informacje podane przez dłużnika we wniosku o otwarcie postępowania są niezgodne z prawdą lub niezupełne.

Co istotne zarazem, postępowanie może być otwarte (mimo zaistnienia powyższych przesłanek), jeżeli przemawiać będą za tym względy humanitarne dotyczące dłużnika, np. jego sytuacja zdrowotna czy też rodzinna.

Postępowanie upadłościowe – konsumenckie krok po kroku

Treść wniosku o otwarcie postępowania powinna zawierać - poza danymi identyfikującymi dłużnika, informacje takie jak: wskazanie miejsc, w których znajduje się jego majątek, wskazanie okoliczności, które uzasadniają wniosek o otwarcie postępowania i ich uprawdopodobnienie, spis wierzycieli z podaniem wierzytelności oraz oświadczenie dłużnika, że nie zachodzą, wobec niego przesłanki uniemożliwiające otwarcie postępowania (opisane w punkcie Kiedy sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości?). Wniosek może zostać złożony w każdym czasie, a opłata od niego wynosi 30 złotych.

Z chwilą otwarcia postępowania, egzekucje komornicze wobec majątku konsumenta ogłaszającego upadłość, ulegają zawieszeniu z dniem ogłoszenia upadłości oraz umorzeniu z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu.

Jak żyć podczas postępowania upadłościowego?

Pierwszy etap postępowania nie różni się znacząco od ,,standardowego’’ postępowania upadłościowego i sprowadza się do ,,likwidacji’’ majątku dłużnika, która polega z reguły na jego sprzedaży. Oczywiście likwidacja nie jest prowadzona bez zachowania pewnych ograniczeń, umożliwiających dłużnikowi codzienne funkcjonowanie:

1. Wynagrodzenie za pracę upadłego pozostaje do jego dyspozycji w części niepodlegającej zajęciu, tzn., jeśli dłużnik posiada zobowiązania alimentacyjne, pozostawia mu się wtedy do 3/5 wynagrodzenia lub w przypadku innych zobowiązań do wysokości ½ wynagrodzenia.
2. Zajęciu i zlikwidowaniu w toku postępowania nie podlegają także przedmioty urządzenia domowego niezbędne dla dłużnika i jego domowników, zapasy żywności i opału niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny na okres jednego miesiąca oraz narzędzia i inne przedmioty niezbędne do osobistej pracy zarobkowej dłużnika.
3. W przypadku, gdy w skład majątku upadłego wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, a konieczne jest zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych upadłego i jego rodziny, z sumy uzyskanej ze sprzedaży domu lub lokalu, wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego w tej samej lub sąsiedniej miejscowości za okres od dwunastu do dwudziestu czterech miesięcy – w ten sposób prawodawca umożliwia uniknięcie przez upadłego i jego rodzinę widma pozostania bez dachu nad głową.

Upadły konsument przez cały czas trwania postępowania zostaje jego dysponentem, gdyż postępowanie upadłościowe może zostać ,,przerwane’’ i umorzone na wniosek samego dłużnika.

W jakim przypadku jeszcze może dojść do umorzenia postepowania upadłościowego?

Do umorzenia postępowania – co utrudnia w znacznym stopniu sytuację dłużnika - dojdzie także w przypadku, gdy dopuścił się on nielojalności względem wierzycieli w postaci niewskazania lub niewydania całego majątku syndykowi lub też gdy upadły nie wykonuje innych ciążących na nim obowiązków (chyba że uchybienie przez upadłego ciążącym na nim obowiązkom nie jest istotne lub też przeprowadzenie postępowania jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi). Sąd powinien także umorzyć postępowanie, gdy przyczyny obligujące do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości (wskazane powyżej), ujawnią się już w okresie po otwarciu postępowania.

Czy trzeba spłacać dług?

Umorzenie zobowiązań po ustaleniu planu spłaty jest sposobem na pozbycie się długu i jednocześnie uniknięcie egzekucji komorniczej. Istnieje także opcja pełnego umorzenia długu bez ustalania planu spłaty. Weryfikacji, którą opcję należy wybrać w danym przypadku, przeprowadza się po dokonaniu podziału między wierzycielami kwot uzyskanych ze sprzedaży majątku upadłego lub gdy z uwagi na brak majątku upadłego nie doszło do podziału jakichkolwiek środków. Po wysłuchaniu uczestników postępowania (dłużnika i wierzycieli), sąd ustala plan spłaty wierzycieli albo w przypadkach, gdy osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że nie byłby on zdolny do dokonania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli, umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty.

Opcja 1 - Ustalenie planu spłaty

1. W przypadku ustalenia planu spłaty sąd określa, w jakim zakresie i w jakim czasie, nie dłuższym niż 36 miesięcy, upadły jest zobowiązany spłacać zadłużenie niezaspokojone w toku sprzedaży jego majątku. Sąd określa zarazem, jaka część zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości zostanie umorzona po wykonaniu planu spłaty.
2. Podczas ustalania planu spłaty, sąd bierze pod uwagę możliwości zarobkowe upadłego, konieczność utrzymania i zaspokojenia potrzeb upadłego i jego rodziny oraz wysokość pozostałego zadłużenia i realność jego zaspokojenia w przyszłości.
3. W okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli (z pewnymi wyjątkami) dłużnik nadal korzysta z wyżej opisanej ochrony przed egzekucjami, gdyż niedopuszczalne jest wszczęcie postępowania egzekucyjnego przed ustaleniem planu spłaty wierzycieli. W okresie tym upadły nie może zarazem dokonywać czynności prawnych, dotyczących jego majątku, które mogłyby pogorszyć jego zdolność do wykonania planu spłaty oraz jest zobowiązany do składania corocznie sprawozdania z wykonania planu spłaty.
4. W sytuacji, gdy upadły nie może wywiązać się z obowiązków określonych w planie spłaty, sąd na jego wniosek, po wysłuchaniu wierzycieli, może zmienić plan spłaty na taki, który faktycznie może być wykonywany przez dłużnika. Jeżeli brak możliwości wywiązania się z obowiązków określonych w planie spłaty ma charakter trwały i wynika z okoliczności niezależnych od upadłego, sąd ma także możliwość, by uchylić plan spłaty wierzycieli i umorzyć niewykonane zobowiązania upadłego.

Co, jeśli dłużnik nie wykonuje należycie planu spłaty?

Upadłego konsumenta dyscyplinuje fakt, że w toku wykonywania planu spłaty sąd może uchylić go i doprowadzić do egzekucji komorniczej, jeśli dłużnik nie wykonuje obowiązków określonych w planie spłaty (chyba że uchybienie obowiązkom jest nieznaczne lub dalsze wykonywanie planu spłaty jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi). Sąd jest także uprawniony do uchylenia planu spłaty, gdy:

• upadły nie złożył w terminie sprawozdania z wykonania planu spłaty wierzycieli;
• upadły w sprawozdaniu z wykonania planu spłaty wierzycieli zataił osiągnięte przychody lub nabyty majątek;
• upadły dokonał czynności prawnej, dotyczącej jego majątku, która mogłaby pogorszyć jego zdolność do wykonania planu spłaty wierzycieli bez uzyskania zgody sądu albo czynność ta nie została przez sąd zatwierdzona;
• ukrywał majątek lub też czynność prawna upadłego została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Dotkliwą konsekwencję uchylenia planu spłaty stanowi fakt, iż w takim przypadku zobowiązania upadłego nie podlegają umorzeniu.

Co dalej po wykonaniu planu spłaty?

Ostatecznie, gdy cała procedura dobiegnie końca, sąd wydaje postanowienie o umorzeniu zobowiązań upadłego, które istniały przed ogłoszeniem upadłości i niezaspokojonych w wyniku wykonania planu spłaty wierzycieli. Ten szczególny moment jest zwieńczeniem całej procedury upadłości konsumenckiej i stanowi jej istotę, dla której warto ,,przebrnąć’’ przez jej poprzednie stadia.

Jednocześnie, warto zaznaczyć, że nie wszystkie zobowiązania podlegają umorzeniu. Nie podlegają im m.in. zobowiązania o charakterze alimentacyjnym, zobowiązania wynikające z rent czy też zobowiązania do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem.

Co więcej, celem zniechęcenia dłużników do ukrywania swoich zobowiązań w toku postępowania, umorzeniu nie ulegną także zobowiązania, których dłużnik umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu - jest to kolejna regulacja, która wprost wskazuje, iż prawodawca oczekuje od upadłego konsumenta zachowania pełnej transparentności w ramach postępowania upadłościowego.

Opcja 2 - Umorzenie zobowiązań bez ustalania planu spłaty

W przypadku, gdy osobista sytuacja upadłego konsumenta (np. jego stan zdrowia) w oczywisty sposób wskazuje, że nie byłby on zdolny do dokonania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli, sąd umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli.

Przyjąć należy jednak, iż umorzenie zobowiązań dłużnika bez ustalania planu spłaty stanowi wyjątek od normy, który muszą uzasadniać konkretne okoliczności danej sprawy. W takim przypadku nie dochodzi także do obciążenia dłużnika kosztami postępowania. Podobnie jak w przypadku ustalenia planu spłaty, nie ulegają umorzeniu zobowiązania o szczególnym charakterze (wskazane powyżej) oraz zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.

Szansa na życie bez długów

Bez wątpliwości dla wielu konsumentów ogłoszenie ich upadłości i przeprowadzenie postępowania jest jedyną szansą na uzyskanie perspektywy ,,życia bez długów’’. Zarazem wymaga ono od dłużnika sporej dyscypliny i pełnej transparentności jego działań, zaś sama decyzja o jego wszczęciu (ze świadomością jego toku) nie należy do łatwych. Niemniej jednak może się okazać, że w i tak już trudnej sytuacji niewypłacalności, która wiąże się nierozerwalnie dla dłużnika z egzekucjami komorniczymi, podjęcie tej decyzji pozwoli uzyskać oddłużenie, które jest rozwiązaniem nieosiągalnym przy użyciu innych dostępnych środków prawnych w tym zakresie.

Istotne zmiany w upadłości konsumenckiej wynikające z nowelizacji oczekującej na podpis Prezydenta:

1) Liberalizacja przesłanek otwarcia postępowania upadłościowego

Projekt przewiduje rezygnację z dotychczasowych przesłanek negatywnych otwarcia postępowania upadłościowego wobec konsumentów w postaci doprowadzenia do niewypłacalności lub istotnego zwiększenia jej stopnia umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Oznacza to, iż nawet lekkomyślne doprowadzenie do niewypłacalności, a nawet umyślność nie będą stały na przeszkodzie do otwarcia postępowania upadłościowego. Niewątpliwie przyczyni się to do ułatwienia skorzystania z procedury upadłościowej oraz umożliwi skorzystanie z niej znacznie większej ilości dłużników niż dotychczas. Co zarazem istotne, ustalenie okoliczności w zakresie tego czy do niewypłacalności doszło wskutek rażącego niedbalstwa dłużnika lub jego umyślnego działania umożliwi sądowi wydłużenie okresu obowiązywania planu spłaty wierzyciela.

2) Warunkowe umorzenie zobowiązań

Przepisy nowelizujące kreują zarazem tzw. warunkowe umorzenie zobowiązań, które znajdzie zastosowanie w przypadkach, gdy niezdolność dokonania jakichkolwiek spłat wierzycieli przez dłużnika, wynikająca z sytuacji osobistej upadłego, nie ma charakteru trwałego - np. gdy niezdolność do pracy zarobkowej dłużnika ma charakter czasowy. W przypadku warunkowego umorzenia zobowiązań, dłużnik uzyska umorzenie określonej części zadłużenia pod warunkiem, iż przed upływem 5 lat od ich warunkowego umorzenia żaden z wierzycieli nie złoży wniosku o zobowiązanie dłużnika do dokonania spłat. Wniosek taki mógłby zostać złożony np. w przypadku poprawy sytuacji majątkowej upadłego, która umożliwi mu chociażby częściowe zaspokojenie swoich wierzycieli.

3) Konsekwencje celowego doprowadzenia do niewypłacalności lub korzystania uprzednio z postępowania upadłościowego

Mimo liberalizacji przesłanek otwarcia postępowania, nowelizacja ustawy stanowi również, że sąd rozpoznający sprawę (już po otwarciu postępowania) jest zobowiązany do odmowy ustalenia planu spłaty wierzycieli albo umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, a także do odmowy ustalenia warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeżeli upadły:

• doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań; lub
• w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w stosunku do niego prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań.

Tym samym nie każdy dłużnik, wobec którego postępowanie zostanie otwarte, może oczekiwać na umorzenie jego zobowiązań. Przy czym podobnie jak dotychczas, w przypadku gdy będzie to uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi, powyższe obostrzenia nie znajdą zastosowania.

4) Zawarcie układu przez dłużnika z wierzycielami

Kolejnym novum jest umożliwienie zawarcia dłużnikom będącym konsumentami układu (swoistej umowy z wierzycielami) w ramach tzw. postępowania o zawarcie układu, które to było dotychczas dostępne wyłącznie dla przedsiębiorców. Rozwiązanie to pozwoli uniknąć likwidacji majątku upadłego dłużnika oraz wypracować przy współpracy z profesjonalnym doradcą restrukturyzacyjnym propozycje dotyczące spłaty wierzycieli, które po uzyskaniu ich akceptacji pozwolą na rozłożoną w czasie spłatę zadłużenia, co do zasadny na okres do 5 lat. Z kolei w przypadku niezawarcia układu, aktualna pozostanie dalsza możliwość w postaci przeprowadzenia postępowania upadłościowego.

Śmiało można powiedzieć, że projektowane zmiany sprzyjają dłużnikom i zwiększają możliwości otwarcia wobec nich postępowania upadłościowego, a w konsekwencji uzyskania oddłużenia. Niemniej należy mieć na uwadze, iż, jak to zostało wskazane powyżej, ustalenie w toku postępowania, że dłużnik w związku z postępującym procesem zadłużania się postępował umyślne lub też rażąco niedbale czy też doprowadził do niewypłacalności w sposób celowy lub wobec którego w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań, nie pozostaje bez wpływu na tok postępowania.