Faktoring w obrocie handlowym

Przeczytaj także: Faktoring - jak to się robi nad Tamizą

Etymologicznie pojęcie to wywodzi się z języka angielskiego, podobnie jak i sama instytucja factoringu, pochodząca z systemu common law. Dla systemu prawa kontynentalnego jest to jednak określenie mylące, ponieważ w języku angielskim słowo factor oznacza w praktyce bardzo szeroki wachlarz działań o dość zróżnicowanym z jurydycznego punktu widzenia charakterze. Factor to zarówno agent handlowy, komisant, a niekiedy (np. w Szkocji) zarządca majątku. Występujące współcześnie w praktyce transakcje finansowe określane mianem factoring, nawet jeżeli zawierają pewne elementy konstrukcyjne zbliżające je do pośrednictwa, de facto wyodrębniane są przede wszystkim ze względu na swoją funkcję ekonomiczną, co z kolei wpływa na istotne trudności ich prawnej klasyfikacji. Konstrukcja factoringu opiera się na możliwości gospodarczego wykorzystania wierzytelności, która – reprezentując określoną wartość majątkową – może w pewnych sytuacjach stać się surogatem pieniądza. Służy temu instytucja cesji wierzytelności, pozwalająca na podmiotową zmianę stosunku obligacyjnego bez zmiany jego treści. Cesja wierzytelności jest konstrukcyjną podstawą factoringu.

Charakterystyczną cechą transakcji factoringowych jest to, że dochodzi tu do ukształtowania sytuacji prawnej trzech podmiotów, co nie oznacza, że stosunek ten może zostać określony mianem trójstronnego. Bardziej adekwatne wydaje się zastosowanie do factoringu – od strony jurydycznej – znanej prawu cywilnemu instytucji kompleksu umów, a więc stosunków obligacyjnych opartych na ścisłym powiązaniu gospodarczym w ten sposób, że istnieje pomiędzy nimi współzależność o charakterze funkcjonalnym, nie są to przy tym stosunki akcesoryjne.

Schemat najprostszej transakcji factoringowej przedstawia się w sposób następujący. Określony podmiot, będący wierzycielem w ramach tzw. stosunku podstawowego, a nazywany faktorantem w stosunku factoringowym, ceduje na wyspecjalizowaną instytucję (np. bank) przysługującą mu względem dłużnika wierzytelność w zamian za oznaczoną w umowie sumę pieniędzy, której wysokość uzależniona jest od treści wierzytelności, m.in. od terminu jej płatności, a także od szczegółowo określonych praw i obowiązków stron umowy – cedenta i cesjonariusza, dotyczących cedowanej wierzytelności. Umowa zawierana między wierzycielem tą wyspecjalizowaną instytucją – faktorem, określana jest jako tzw. umowa factoringowa.

Spośród wielu dokonywanych w literaturze klasyfikacji rodzajowych factoringu największe znaczenie ma ta, która dokonywana jest z uwagi na przejęcie przez faktora ryzyka wypłacalności dłużnika. Z tego punktu widzenia wyróżniamy factoring właściwy i niewłaściwy.

Factoring właściwy charakteryzuje się pełnym przejęciem ryzyka wypłacalności dłużnika przez faktora. W ujęciu prawnym oznacza to, że podstawą tego factoringu jest dokonanie definitywnej cesji wierzytelności na faktora. Factoring niewłaściwy nie oznacza przejęcia ryzyka wypłacalności dłużnika przez faktora. Konstrukcją prawną leżącą u podstaw tej transakcji jest cesja pod warunkiem rozwiązującym – niewypłacalność dłużnika. W razie jej wystąpienia cedowana wierzytelność „powraca” do faktoranta.

W praktyce obrotu charakterystyczne dla umów factoringowych jest istnienie szeregu dalszych klauzul, dotyczących przede wszystkim świadczeń dodatkowych ze strony faktora, takich jak: prowadzenie obsługi finansowo-księgowej działalności cedenta, doradztwo finansowe, egzekucja przypadających należności. Stąd też wynika, wskazywane jako typowa cecha factoringu, połączenie elementów o charakterze finansowym ze świadczeniem określonego rodzaju usług przez faktora. Natomiast funkcja ekonomiczna, jaką może pełnić factoring, zależy od postanowień konkretnej umowy, podobnie jak jurydyczny charakter działalności faktora.

Na uwagę zasługuje okoliczność, że regulacja factoringu w aspekcie międzynarodowym znajduje się w konwencji ottawskiej Unidroit z 1987 r. Zawiera ona definicję factoringu. Wynika z niej, że przez pojęcie factoringu rozumiana jest umowa obejmująca następujące elementy:

1. cesję wierzytelności z umów sprzedaży lub dostawy wyłącznie o charakterze profesjonalnym,
2. zobowiązanie faktora do świadczenia co najmniej dwóch spośród pięciu wskazanych w konwencji usług, np., księgowanie bądź inkasowanie wierzytelności oraz
3. zawiadomienie dłużnika o dokonanym przelewie.

Najistotniejszym elementem wszystkich umów factoringowych, stymulującym wysokość sumy uzyskiwanej przez wierzyciela – faktoranta, jest termin płatności cedowanej wierzytelności. Przelanie wierzytelności zbieżne w czasie z jej powstaniem lub też następujące bezpośrednio po nim, gdy termin wymagalności (ewentualnie płatności) jest daleki, powoduje obniżenie sumy uzyskiwanej przez wierzyciela. Bank potrąca wtedy z reguły pewien procent, stanowiący jego wynagrodzenie za całkowite przejęcie na siebie ryzyka gospodarczego – niewypłacalności dłużnika. Jest to tym bardziej oczywiste, że zgodnie z art. 516 k.c. zbywca wierzytelności podnosi odpowiedzialność jedynie za to, że wierzytelność mu przysługuje. Nie ponosi natomiast odpowiedzialności za wypłacalność dłużnika. Może jednak złożyć oświadczenie woli o jej przyjęciu i wówczas suma uzyskiwana przez niego od faktora powinna być odpowiednio wyższa, ponieważ nie zawsze musi wtedy nastąpić całkowite przejęcie przez bank ryzyka transakcji. Jeżeli cedent przyjął na siebie taką odpowiedzialność, wówczas strony powinny zawrzeć w umowie odpowiednie postanowienia co do jej skutków prawnych, np. w postaci przyznania faktorowi prawa dochodzenia kwoty nieściągniętej od dłużnika z majątku cedenta.